Folkevald – den ekte historia

­

Du har majoritets- eller minoritetsbakgrunn, du er mann, kvinne eller ei blanding. Og du er ein av dei som har latt deg rive med av politisk debatt på mobil eller fjernsyn. Til slutt tenkte du: På tide å gå ut og endre verda.

Svein Erik Tuastad er førsteamanuensis i statsvitenskap ved Universitetet i Stavanger. Tuastad skriver fast om politikk i Stavanger Aftenblad og er også en hyppig brukt kilde og ekspertkommentator for Dagens Perspektiv.

Han skrev doktorgradsavhandling om norsk partipolitikk og har
skrevet flere bøker, de siste fagbøkene har vært om velferdspolitikk.

Men Tuastad har også en fortid som politisk aktiv – både i organisasjonslivet, og som folkevalgt.

Fra ungdomsårene var han aktiv i SU/SV. Han var med i landsstyret til SU, var leder i Hordaland SU og senere styremedlem i Stavanger SV som han også noen år representerte i bystyret. Han har også vært leder i Rogaland Attac.

I dag har han lagt partipolitikken på hylla og er ikke medlem av
noe politisk parti.

De siste åtte årene har han vært ansattes representant i universitetsstyret ved Universitet i Stavanger. Han er også aktivt med i Europabevegelsen.

Om få uker skal vi velge nye lokalpolitikere over hele landet. I dette essayet skriver Svein Tuastad om virkeligheten, og ikke minst viktigheten, av lokaldemokratiet.

Då eg vart vald inn i Stavanger bystyre for SV for over 20 år sidan, hadde eg og mora delt omsorg, og eg var pappa store deler av døgnet. Jobbe, hente gutungen i barnehage og til slutt, etter å ha fått han til sengs om kvelden, få lest sakspapira i tida som var att. Det var mange saker, det var mykje papir. Løna for strevet tok for sikkerhets skuld SV inn i form av beinskatt. At eg etterkvart forlet SV, hadde likevel ikkje med lokalpolitikk å gjere. Det handla meir om slike ting som bisarre anti-EU diskusjonar og utanrikspolitikk – det er ei anna skål.

I arbeidslivet snakkar vi som driv med profesjonsutdanning om praksissjokket. Det skjer når dei nyutklekka barnevernarane, lærarane og andre møter ungar eller vaksne som slett ikkje er så interessert i alt du kjem for å tilby dei, breiddfull av ny kunnskap og hjelpelyst.

Politikksjokket er av eit anna slag. Det handlar om at avstanden kan vere veldig stor mellom det lokalpolitikken faktisk handlar mest om, og det eg sjølv som mange andre nyvalde trudde var sakstema – at mykje stadig stod på spel. Du kjem inn entusiastisk og skal jammen sjå til at denne kommunen ikkje blir mindre enn eit fyrtårn i det grøne skiftet! Så handlar det om nye reglar for tilskot til separering av private stikkleidningar. Du er der for å slost for ressursar til barnevernet og for betra kår i arbeidslivet. Så handlar det om forvaltningsrevisjonsrapport for personvernreglane til kommunen.

Men det var den gongen. No ser eg annleis på det. For det handla mest den gongen om å ha feil forventingar og at ein må bruke tid på å komme inn i det. Og så er det vel også som den tsjekkiske forfattaren Milos Kundera har skrive: «I nostalgiens oransjegule lys får sjølv giljotinen eit forsonleg preg».

Eg var politisk aktiv i 20 år før eg blei folkevald. Saka er at eg når eg i dag ser tilbake på dei få åra eg var folkevald, kjenner eg om ikkje direkte eit sakn, så ein stadig veksande respekt for politisk arbeid. Dei delane av lokaldemokratiet eg ikkje såg verdien av før, har over tid fått ei anna meining. Eg har vorte meir lik slik nokre av dei gamle gresk filosofane skildra dei som er med politikken, som eg skal kome tilbake til. No ser eg at dei hadde rett.

Ei side av dette er modning. Og så har faktisk politikken noko særeige å gje som du knapt kan få andre stadar. Men først skal det handle om alvorlege utfordringar som lokaldemokratiet står oppe i.

Din fordømte politikar

For tjue år sidan, eg skal på den årlege jobbfesten til universitetet. Så er det eit lite vorspiel, på ein annan avdeling. Då er det ei dame der, allereie i god form. Eg hugsar ikkje kvifor det vart snakk om politikk eller at eg var med i bystyret. Men det eg hugsar, er kor rasande sint ho vart. Ho ropte og veifta med fingeren. Du! Du, din forbanna politikar!

Vi måtte for faen skjerpe oss. Situasjonen vart pinleg, kva skulle ein svare. Det var ingen sjanse til å seie at det knappast var innanfor min kapasitet å løyse saka hennar. Så det var berre å halde kjeft og etter kvart komme seg vekk.

Denne episoden var av det milde slaget. Dei siste åra har politikar-hetsen auka drastisk, synar nyare forsking. To ulike forskingsprosjekt viser for det første at det har gått føre seg ei alarmerande utvikling over tid. For det andre er lokalpolitikken også studert, også her er netthets og trugsmål eit problem.

C-rex, senter for ekstremismeforsking, står bak forskingsprosjekta. Det eine, om korleis landets mest sentrale politikarar sjølve har kjent utviklinga på kroppen, er leia av nestoren i norsk ekstremismeforsking, Tore Bjørgo. Den andre undersøkinga som omfattar lokalpolitikarane i Noreg, er leia av Anders Ravik Jupskås.

I 2013 hadde 10 prosent av dei viktigaste sentrale politikarane (regjering, storting og sentralstyra til partia) mottatt direkte trugsmål gjennom sosiale media. I 2021 gjaldt det 28 prosent, altså om lag ei tredobling. Det kan vere grunn til å streke under alvoret og kva direkte trugsmål inneber. Trugsmålet går ut på at nokon tar kontakt og seier at dei vil skade deg eller nokon i familien.

Eit alvorleg lokalpolitisk døme er frå bompengeopprøret i den førre lokalvalkampen i 2019. Under eit kommunestyremøte fortalde Klepp-ordføraren Ane Mari Braut Nese (Høgre) at nokon hadde tatt kvelartak på sonen og pressa han opp mot ein vegg. Slik ville dei prøve å tvinge mora til å skifte meining (NRK 27. mai 2019). Både bilen og bustaden til familien vart utsett for hærverk. Nokon spraya kumøkk på huset deira.

Den store undersøkinga om korleis lokalpolitikarane opplever det, dokumenterer at så mange som ein av tjue av lokalpolitikarane, fem prosent, har opplevd denne mest alvorlege forma for trakassering ved å bli trua sjølv eller at dei har mottatt trugsmål mot nærståande familie. Ein av ti av har opplevd svært ubehaglege hendingar direkte i form av direkte kontakt på telefon, på jobb, i butikk eller barnehage osv. eller på politiske arrangement. Mest vanleg er det at nokon på ein plagsam eller uønskt måte tar kontakt eller formildar vondsinna informasjon om politikarar på sosiale media. Over halvparten av politikarane i vårt lokaldemokrati har opplevd minst ei plagsam eller ubehagleg hending.

Netthets og plagsam framferd har altså vorte verre dei siste åra. Dette er det svært viktig å ta på alvor fordi det faktisk svekkjer demokratiet. Vi er som personar ulike. Nokon tar hets meir innover seg der andre berre klarer å feie det vekk. Dessutan vil nokre grupper, kvinner meir enn menn og minoritetspersonar meir enn majoriteten, vere klårt meir utsett. Miljø og innvandring er saker det særleg oppstår hetsbølgjer i.

Men vi skal ikkje svartmale. Demokratiet er på ingen måte truga sjølv om demokratiske prosessar vert svekte. Hetsen flyttar ikkje noko fleirtal. Styringa lokalt og nasjonalt følgjer demokratiske avgjerder basert på opplyste saker og debatt. Det er urokkeleg.

Men demokratiet vert altså faktisk svekt når det gjeld kvalitet: Hets og trugsmål kan føre til ei filtrering på feil premiss når det gjeld kven som blir politikarar. Å vere hardhuda kan fortrengje hen som er dyktig, men litt sart.

Mi eiga erfaring er at du oppnår lite når nettdebattar vert for kjensleladde eller usaklege. I den første tida då den vidunderlege nye verda med dei sosiale media kom, vart det raskt altfor mykje støyande diskusjon.

Så vi må roe han ned. Vi vel kva for venner vi vil ha, og det gjeld også nettvennene. Ingen har ei demokratisk plikt som går ut på å måtte svare på tullprat eller provokasjonar. Og partiapparata har altså støtte til dei som treng råd og rettleiing.

Kvifor vil lokalpolitikarane slutte?

Det er likevel andre grunnar enn netthets og trugsmål som gjer at folk sluttar i lokalpolitikken. Telemarksforsking gjorde i perioden frå 2020 til 2022 ei omfattande undersøking av kva som motiverer lokalpolitikarane og kva som påverkar dei til å slutte; Bent Aslak Brandtzæg leia undersøkinga. Den viste at 17 prosent av lokalpolitikarane vart mindre motiverte på grunn av hets og trugsmål. Men det eg kalla politikksjokket innleiingsvis, veg klårt tyngre.

I rapporten er det omgrepa manglande handlingsrom og innflytelse som indirekte uttrykker politikksjokket. 40 prosent av representantane i våre kommunestyre opplever at dei har så lite handlingsrom i politikken, at det de-motiverer dei. 30 prosent svarer at manglande innflytelse gjer dei mindre motiverte.

Ein måte å sjå dette på er, er at det signaliserer mangel på meining i det politiske arbeidet. At det særleg er dei yngste, og dei som har vore med i kortast tid, som opplever denne typen demotivering, støttar opp om ei slik forståing.

Dette kjenner eg meg godt att i. Eg trur vi her nærmar oss kjernen av problemet. Og motsett: Her ligg det også eit spor til det som på den andre sida er den store behaldninga i lokalpolitikken. Det handlar om at det lokalpolitikaren held på med, må opplevast som viktig. Det politiske arbeidet må gje meining.

Men svært mange saker er sandpåstrøing eller godkjenning av tilsyns- eller revisjonsrapportar. Når lokalpolitikken i praksis vert teknokrati i staden for utfaldinga av det levande demokratiet der politiske viljar vert brotne mot kvarandre, då forsvinn politikkgleda ut bakdøra.

Her oppstår det ei svært paradoks for lokaldemokratiet. For jo nærare avgjerdene folk er, jo meir demokratisk er det, tenkjer vi. Smått er godt for lokaldemokratiet, er standardoppfatninga.

Men for dei folkevalde er det motsett. Det er aller mest for dei folkevalde i større kommunar, at politikken vert opplevd meiningsfull; det gjeld mykje meir enn i små kommunar, syner studien frå Telemarksforsking. Vidare er det i dei små kommunane at dei slit med å finne nok folk til partilistene. Slik er det ikkje i dei store kommunane. Og i dei små kommunane må dei ha utstrekt interkommunalt samarbeid for å få utført lovpålagde oppgåver. Politikarane opplever at det utholer deira demokratiske rolle. I dei store kommunane slepp dei å overlate demokratiske avgjerder til slike organ.

Så saka er at i hjartet av lokalpolitikken ligg politisk meining. Dei tre klart mest motiverande grunnane for politikarane i lokalpolitikken er det å bidra i lokalmiljøet, ha innverknad og å bidra til å endre samfunnet. Lokal forankring er ikkje det same som at kommunen må vere liten – det gjeld å kunne ha påverknad på eldresenter og skule i nærleiken av der du er. Og dei to andre sakene, ja då treng dei politisk handlekraft som ofte føreset større einingar. Det er klårt fleire som er motiverte for å halde fram med politikk i dei store samanlikna med dei små kommunane.

Alt i alt: Stort er godt for dei folkevalde i lokaldemokratiet.

Å elske politikk

Oppfor var merksemda retta mot det som verkar de-motiverande. Men i dei store kommunane er 80 prosent av representantane motiverte som berre det. Og særleg gjeld det dei som har vore med lengst. Det fortel noko viktig, for dette vitnar om dei som har fått smaken av politikkens særeigne, ibuande glede. Det handlar om folk og relasjonar. Og det handlar om å kjenne på at det du gjer, er å vere del av noko viktig.

Då eg sjølv var i politikken, var eg i utvalet for byutvikling, der sakene vart førebudde før kommunestyret. I utvala er tonen ein annan, og nærleiken til dei andre representantane vert større. Stundom kunne samarbeid gå på tvers av blokkene, og ikkje minst kunne du få god kjemi og artige replikkvekslingar med dei som var på motsett side.

Eg har opplevd det same i andre styre. I den første tida treng ein å komme inn i det for det er ikkje lett i ein startfase å vite korleis ting går føre seg og kva som er mest fornuftig å gjere. Det går an å protestere ikkje berre for lite, men for mykje og. Å lære seg kompromissevne og å sjå nye løysingar er ei evne som gradvis veks fram.

Slik er det utvilsamt i politikken også. Utvala er verkstadar, men dei er også menneskelege fellesskap. Og ikkje minst er dei meiningsfulle politikkarenaer. Her er det sakene om ein ekstra etasje som kan ta sol frå naboen til huseigaren, faktisk vert avgjort.

Og så er det nokre gonger at heile byen lurer på kva som kjem til å skje. Då vert det i dagane før møta ein eigen, oppkava stemning. Politikken vert som eit drama. Og du sjølv er faktisk med på å avgjere utfallet.

Og herifrå går det ein tråd tilbake til dei greske filosofane i hundreåra før vår tidsrekning. Den greske filosofen Aristoteles vart fødd i år 384 før vår tidsrekning og han døydde i år 321. Det er til å miste munn og mæle av kor sinnrik filosofien til Aristoteles var. Det Aristoteles gjorde, og som enno gjer vår forståing av menneskeleg tilvære rikare, var å tilby perspektiv og omgrep på sosiale fenomen, inkludert politiske. Aristoteles observerte det sosiale livet rundt seg, og så spurte han kva folk tenkte om det eine og det andre.

Alt har ein funksjon, konkluderte han. Hammaren er der for å snekre, røysta for å snakke og synge og desse funksjonane kan gjerast godt eller dårleg. Men kva karakteriserer mennesket? Kva får mennesket til å blomstre til skilnad frå dei andre skapningane?

Det har med å bruke fornufta godt for å finne den menneskelege gleda, konkluderte han. Og det skjer i fellesskapet med andre. Det djupaste ibuande målet for mennesket – det som er høgast på rangstigen – det er å delta i å skape det felles gode livet i politikken. Då blomstrar mennesket lik rosa gjer det.

Seinare har ny-aristotelikarar ført tankegangen til Aristoteles vidare i den republikanske demokrati-tradisjonen, til dømes representert ved den jødiske tenkjaren Hanna Arendt. «Politikk gir lykke», sa Arendt. Og det skjer i kraft av meingstyngda til politikken: Du er med å forme det fellesskapet du er med i. Det du gjer, set avtrykk i verda. Og nettopp det gjeld for lokalpolitikaren også.

Ut og endre verda

Så var det kanskje ut og verda likevel. For det er vel dette eg sjølv ser i eit nytt lys i dag, samanlikna med då eg sat litt sliten og framandgjort i eit norsk kommunestyre. Du er med og setje avtrykk og å halde oppe det fellesskapet som gir rammene for våre liv. Nei, Aristoteles, lykka kan ikkje vere den same for alle. Og folk må få sleppe å vere med i politikken for å finne lykka.

Men det eg ser i dag, er at Aristoteles hadde mykje rett også. Kva er vel meir meiningsfullt enn å bidra til å halde oppe demokratiet og å setje avtrykk i fellesskapet?

For ja, det politiske arbeidet er meiningsfullt på eit djupt plan. Og det skaper stundom ei slags eiga form for glede. Berre dei som blir med, kan få kjenne på den.

Det Aristoteles såg for fleire tusen år sidan, skal nye folkevalde i det norske lokaldemokratiet snart få erfare sanninga i.

Burde du ein dag bli ein av dei?